Als onderdeel van het festival Espèce(s) de Clown·e·s, het eerste Belgische festival voor clownerie en aanverwante kunsten, werd in Théâtre La montagne magique de focus gelegd op ziekenhuisclowns,“om beter te begrijpen wat een clown kan betekenen voor opvang-, hulp- en zorgvoorzieningen”. Het Hospichildteam woonde een deel van de middag bij en luisterde tijdens een rondetafelgesprek naar de bijzondere verhalen van zeven personen uit de sector. Over een ding was iedereen het eens: de overheid moet worden gevraagd wanneer er een professionele federatie van ziekenhuisclowns komt.
Het rondetafelgesprek ging over clowns in zorgvoorzieningen. Het bood de deelnemers de kans om uit te wisselen over de zin van die artistieke praktijk. Een aantal hulpverleners, verantwoordelijken van verenigingen, initiatiefnemers van projecten en actoren van op het terrein deelden hun ervaringen in de zorgsector. Catherine Vanandruel, directrice van de Franstalige vzw Les Clowns à l’hôpital, modereerde dat zeer boeiende gesprek.
Zeven sprekers met evenveel unieke verhalen
De meeste deelnemers aan het rondetafelgesprek waren uiteraard ziekenhuisclowns (hun kostuums hadden ze thuis gelaten), maar er nam ook een verpleegkundige aan deel. Iedereen kreeg ongeveer tien minuten om zichzelf voor te stellen en over hun werk te praten en een vraag over hun parcours. Sommigen zijn clowns in rusthuizen of op de kinderafdeling van een ziekenhuis terwijl anderen bijna overal werken. Ze komen uit verschillende Belgische steden en hebben soms zelfs ervaring opgedaan in het buitenland. Elke spreker begon met een korte zin die voor hem of haar het werk van een ziekenhuisclown samenvat. We noteerden er een paar: “een tijdreis”, “een wekelijkse ontsnapping aan de realiteit”, “een licht voertuig voor zorgverlening”, “een toegangspoort tot allerlei onzichtbare ruimtetijden”.
Hoogtepunten van het gesprek
Sébastien is socioloog, clown in rusthuizen (met het gezelschap Le Goupil) en facilitator van actietheater. Hij begon door zijn visie op het beroep te delen:
“
Het bijzondere aan clowns is dat ze soms heel ver durven te gaan. Maar in de zorgsector moet je voorzichtiger zijn. Je moet flexibel blijven en ja zeggen, luisteren naar de mensen en plezier hebben zonder cynisch te zijn. Ons bezoek moet een meerwaarde bieden, goeddoen voor de bewoners. Dat is wat telt. Soms gebeurt er iets magisch, zoals toen een bewoner die niet meer sprak dankzij ons begon te praten.”
Simon werkt als verpleegkundige in La Petite Maison in Chastre, een psychiatrisch ziekenhuis voor kinderen en tieners met ontwikkelings- of verlatingsstoornissen of andere problemen. Hij vormt sinds 2016 de schakel tussen de patiënten en de ziekenhuisclowns, die een woensdag per maand langskomen. Hij is enthousiast over hun werk:
“De clowns nemen de kinderen mee naar een andere wereld waarin ze even hun problemen kunnen vergeten.”
Aan de overkant van de zaal neemt een andere Sébastien het woord. Sinds 2017 is hij lid van de Luikse vereniging Rire à l’hôpital. Voor hem “creëert een clown een universum dat zich verbindt met dat van de patiënt. Als je een kamer binnenkomt, sta je voor een publiek en niet voor een kind of zieke persoon. Ziekte kan clowns niets schelen, acteurs daarentegen geven er wel om. Ons publiek is erg bijzonder. We spelen heel dicht bij hen, in een steriele omgeving die wij ons als clowns eigen moeten maken. Patiënten worden begeleid door een heleboel mensen die over hen en hun lichaam komen praten. Clowns komen binnen en kijken met hen naar hun omgeving. Ze nemen hen mee op reis. Een ziekenhuis zonder clowns zou absoluut een trieste plek zijn.”
Julie is actrice en clown (vervanger) bij de Vlaamse organisatie Cliniclowns, die in de praktijk tweetalig is. Af en toe fleurt ze de patiënten in een aantal ziekenhuizen in België op. Voor haar is clown zijn een artistieke uitdaging waarbij je “de tijd niet louter vult maar verrijkt en een moment van verbinding biedt”. Daartoe moet je kunnen improviseren, acteren en empathisch zijn. De kunst is om wat je aanvoelt te vertalen naar acteermateriaal; “om lood in goud te veranderen”. Naast een artistieke is het dus ook een menselijke uitdaging. Julie moest leren om haar rol als ‘redder van de wereld’ los te laten en haar werk niet mee naar huis te nemen. Nu kan ze zonder verwachtingen een moment delen, creëren en dan weer vertrekken.
“Ik ga die persoon niet genezen of redden, ik bied een kwalitatief moment. Punt.”
Renelde is een van de meest ervaren deelnemers, in 1992 richtte ze docteurs ZinZins op. Volgens haar “laat het creatieve proces toe jezelf uit te drukken, te dramatiseren, en een cathartisch effect te creëren.” Ze droeg ook bij tot het netwerk Art et santé om een ethische code op te stellen voor kunstenaars die in zorgvoorzieningen werken. “We creëren samen met de kinderen zodat zij het initiatief kunnen nemen. We proberen hen zo goed mogelijk te begeleiden, zonder hen te willen genezen. We bieden hun simpelweg een kans om zich te uiten, zodat ze hun behoeften kunnen verwoorden.” Renelde zei ook dat de clowns zich moeten aanpassen aan de situatie van de kinderen. “We brengen hen wat meer leven en hoop. Ik vind het fijn om iets voor anderen te kunnen doen.”
Bart, tot slot, werkt als clown voor verschillende structuren, zowel in het Nederlands als in het Frans. Hij kreeg de vraag: hoe kunnen clowns patiënten helpen hun emoties te uiten? Zijn antwoord is nederig:
“Hoe vaker ik een clown ben, hoe minder ik begrijp wat dat personage echt is.”
Toen hij negen was, verkleedde Bart zich al als robot om de aandacht van voorbijgangers te trekken. Hij kent de wereld van personages dus heel goed. “Ik ben er op een bepaald moment en laat het allemaal op mij afkomen. De clown draagt ons en is veel groter dan wij. We blijven openstaan voor wat we kunnen creëren, welke rollen we kunnen spelen. Soms is gewoon er zijn al genoeg. We plakken geen labels op wat een clown is of wat we gaan doen. Ik kom niets brengen, integendeel: ik krijg cadeaus in de vorm van kostbare momenten. Aan hulpmiddelen heb ik geen gebrek, maar het zal altijd een zoektocht blijven. Het is een contact van mens tot mens. Clown zijn helpt me om te durven en luchthartig te zijn.”
Spot of spel?
Na het rondetafelgesprek kon het publiek, dat voornamelijk bestond uit professionals uit de sector, vragen stellen. Een zorgkundige vroeg naar de dunne grens tussen spel en spot. Wat met mensen dieer aanstoot aan kunnen nemen? Wordt het soms geen spot? Sébastien legt uit dat fouten mogelijk zijn, maar doordat ze met z’n tweeën zijn helpen ze elkaar om met het ongemak om te gaan en er zelfs op in te spelen. Volgens de andere Sébastien mogen clowns alles doen, zelfs spotten, als ze goede bedoelingen hebben. Dat vereist natuurlijk wel dat je van tevoren een band hebt opgebouwd met die persoon, of op zijn minst een connectie hebt gemaakt.
“Noem een kind met kanker geen ‘eierhoofd’ bij het eerste bezoek!”
Voorstelling Le Nez dans l’HÖ
Eerder op de middag werd de voorstelling Le Nez dans l’HÖ opgevoerd, tot grote vreugde van de kinderen. “In Le Nez dans l’HÖ tonen twee clowns hun neus, hun glimlach, hun verlangen om anderen te ontmoeten en hun waanzinnige avonturen op een dienst kindergeneeskunde. Het is ook een verhaal over blikken, momentopnames en het leven. Bovenal gaat het verhaal over kinderen, ouders en zorgverleners. Het gaat over het leven in al zijn vrolijkheid. Het gaat over het leven in al zijn vormen! Gewoon het leven op dit moment!” Hospichild kon een van de voorstellingen bijwonen toen docteurs ZinZins dertig kaarsjes mocht uitblazen. Dat was zowel een vrolijke als ontroerende ervaring, door de vaak trieste verhalen van kinderen in het ziekenhuis.
Ziekenhuisclowns in de bioscoop
En er zijn nog kunstenaars die zich laten inspireren door clowns. Reda Kateb regisseerde een film over dat thema, die onlangs in Frankrijk werd uitgebracht. In Sur un fil maken we kennis met Jo, een jonge vrouw en straatcircusartieste die via de vereniging Nez pour rire het werk van professionele clowns leert kennen. Ze wordt al snel – misschien te snel – lid van de vereniging en belandt in ziekenhuizen waar ze werkt met kinderen, patiënten, zorgverleners en families, aan wie de clowns onvermoeibaar vreugde en troost proberen te bieden. Een jaar eerder was een andere vergelijkbare film in de zalen te zien: Le Grand Cirque (Franstalig artikel). Tot slot werd er dichter bij huis een documentaire gewijd aan kunst in zorgvoorzieningen: La vie est là (Franstalig artikel).
Tekst en foto’s: Sofia Douieb
LEES OOK:
